Thánh Phanxicô Assisi dạy chúng ta nhắm mắt – và nhìn thấy

Phanxicô trình bày thế giới như một bài thánh ca trực quan ngợi khen niềm vui của Công trình Sáng tạo của Thiên Chúa

Từ Bài ca Vạn Vật (Canticle of Creatures), được Thánh Phanxicô sáng tác cách đây 800 năm, ta học được rằng: chính bằng con tim, chứ không phải bằng đôi mắt, mà chúng ta “nhìn thấy” thế giới trong tất cả vẻ kỳ diệu và vinh quang của nó.

Khi tôi bước vào Thư viện Sacro Convento tại Assisi, mang theo cây gậy trắng và xin được chạm vào một số bản thảo Trung cổ quý giá, phản ứng đầu tiên của vị thủ thư trưởng là sự lo sợ khó giấu. Sau khi tôi trấn an rằng đây không phải trò đùa, ông cho phép tôi vào. Tôi đến đó để nghiên cứu một bản thảo của thánh Bonaventura thành Bagnoregio – thần học gia và nhà thần bí Phanxicô.

Trong ngày cuối cùng, thủ thư – sau nhiều ngày quan sát tôi lom khom trên các bản thảo với kính lúp công suất cao – hỏi tôi có muốn vào phòng lưu trữ đặc biệt, nơi cất giữ các bản thảo Trung cổ, hay không.

Ông tự hào giới thiệu khoảng 500 bản thảo từng là thư viện Phanxicô thời Trung cổ tại Assisi. Phòng được bảo vệ bằng cánh cửa thép nặng, chỉ có một cửa sổ nhỏ nhìn ra cảnh quan vùng Umbria tuyệt đẹp. Ở đây có những bản sao hiếm hoi của các văn bản Phanxicô sơ khai, nhiều bản không tìm thấy ở đâu khác.

Chỉ vào một chiếc hộp đơn sơ đặt trên bàn giữa phòng, ông cười rạng rỡ: “Anh biết đây là gì không?” Bên trong là một bản thảo cổ, bìa da, khóa kim loại: Assisi Bibl. Comm. Ms. 338. Được sao chép giữa thế kỷ XIII, đây là báu vật Phanxicô, chứa đựng những văn bản sớm nhất về nguồn gốc Dòng Anh Em Hèn Mọn. Đặc biệt, bên trong có bản chép tay cổ nhất còn tồn tại của Bài ca Vạn Vật của Thánh Phanxicô.

Bản chép bắt đầu giữa tờ 33r. Thủ thư cẩn thận mở ra, chỉ dòng đầu tiên. Kính lúp trong tay, tôi đọc to: “Altissimo, onnipotente bon Signore …” (“Lạy Đấng Tối Cao, Toàn Năng, Chúa nhân lành …”). Tôi đọc hết câu thứ nhất, ông tiếp tục câu sau. Cả hai chúng tôi cùng nhau lần lượt đọc một phần tư bài ca, rồi im lặng nhìn ra cánh đồng ngập nắng bên ngoài.

800 năm Bài ca Vạn Vật

Năm 2025 kỷ niệm 800 năm Thánh Phanxicô sáng tác Bài ca Vạn Vật. Truyền thống cho biết, ngài sáng tác bài ca này vào cuối năm 1225, trong một căn chòi nhỏ gần tu viện San Damiano mà thánh Clara cho xây để ngài dưỡng bệnh. Văn bản đầu tiên nhắc đến bài ca nằm trong tác phẩm Hạnh thánh Phanxicô của Thomas thành Celano, kể rằng Phanxicô, “tràn đầy Thần Khí Thiên Chúa”, ca ngợi Chúa “trong mọi yếu tố và loài thọ tạo”, gọi chúng là “anh” hoặc “chị.”

Bài ca tôn vinh Công trình Sáng tạo như một bài hát ca tụng Thiên Chúa: ca ngợi “Anh Mặt Trời,” “Chị Mặt Trăng,” cùng các yếu tố lửa, nước, gió và dĩ nhiên là “Chị Mẹ Đất” – Đấng sinh ra hoa thơm cỏ lạ, trái ngon ngọt ngào. Nó cũng ca ngợi đức bình an và lòng tha thứ, tưởng nhớ tình yêu Thiên Chúa dành cho người nghèo và kẻ đau khổ.

Ấn tượng hơn cả: bài ca kết thúc với khổ thơ ca ngợi “Chị Thần Chết Thể Xác” – cái ôm không ai thoát khỏi. Theo truyền thống, Phanxicô thêm khổ này cuối cùng, khi cảm nhận cái chết gần kề.

Một bài ca được “nhìn thấy” bằng trái tim

Điều đặc biệt là: khi sáng tác Bài ca, Thánh Phanxicô hầu như đã mù lòa do bệnh về mắt không thể chữa. Ngài không còn nhìn thấy “Anh Mặt Trời” hay “Chị Mặt Trăng,” cũng chẳng thấy hoa lá đất trời.

Có lẽ, ngài sáng tác hoàn toàn bằng cách đọc thuộc lòng, thêm từng câu khi nằm trên giường bệnh. Lần đầu tiên Bài ca được hát trọn vẹn – với khổ cuối ca ngợi “Chị Thần Chết Thể Xác” – là khi Phanxicô cùng hai người bạn thân, thầy Leo và thầy Angelo, canh thức trong căn chòi, khi sức khỏe ngài tàn lụi.

Mong muốn của Phanxicô – khẳng định vẻ đẹp và giá trị thiêng liêng của tạo thành ngay cả khi ngài không còn nhìn thấy – trở thành một hình ảnh vô cùng cảm động. Trong bóng tối của gần như mù lòa, và cô đơn của đau bệnh, ngài vẫn “thấy” bằng con tim những tạo vật hát ca ngợi Thiên Chúa, và chính ngài cũng thêm tiếng mình vào bản thánh ca vũ trụ ấy.

Bonaventura và “cuốn sách” của Tạo thành

Điều tôi thấy đáng chú ý nơi nguồn gốc Bài ca Vạn Vật là sự cộng hưởng sâu xa với tư tưởng của thánh Bonaventura: thế giới thiên nhiên là một cuốn sách (liber), nơi ta gặp gỡ tình yêu Thiên Chúa. Mỗi tạo vật – dù nhỏ bé – đều là một “dấu vết,” một “hình ảnh,” một “cửa sổ” mở ra Thiên Chúa.

Để “đọc” được “cuốn sách của Tạo thành” đúng cách – không chỉ như đối tượng nghiên cứu khoa học, mà như một lời mặc khải tình yêu – đòi hỏi ta biết trân trọng tạo vật. Nhưng tội lỗi làm cho linh hồn mù lòa, không còn “thấy” thế giới như thánh ca của Thiên Chúa nữa.

Tuy nhiên, sự mù lòa này không phải không chữa được. Chìa khóa là nhân đức thần học bác ái (caritas) – thói quen ân sủng do Thánh Thần ban, chữa lành cận thị thiêng liêng, giúp linh hồn đọc đúng “cuốn sách thiên nhiên” như Ađam và chính Đức Kitô đã làm.

Bác ái khôi phục “các giác quan thiêng liêng” nơi linh hồn, tương tự như thân xác có năm giác quan. Khi được thức tỉnh, linh hồn có thể thấy vượt ra ngoài vẻ bề ngoài, để khám phá ý nghĩa thiêng liêng ẩn sâu.

Từ Laudato si’ đến hôm nay

Dù Bonaventura không trích trực tiếp Bài ca Vạn Vật, nhưng rõ ràng tư tưởng ngài trung thành với linh đạo Phanxicô: tình yêu với thiên nhiên như con đường hướng lên Thiên Chúa.

Năm 2025 cũng kỷ niệm 10 năm thông điệp Laudato si’ của Đức Giáo hoàng Phanxicô. Văn kiện này lấy Bài ca Vạn Vật làm điểm khởi đầu: Tạo thành là “ngôi nhà chung,” là “chị” để ta chung sống, là “người mẹ xinh đẹp mở rộng vòng tay ôm ta.” Nhưng vì tham lam, ích kỷ và chạy theo xa hoa, ta đã làm tổn thương “người mẹ” ấy, khiến mẹ “cất tiếng kêu” vì những gì ta đã gây ra.

Cội rễ của bạo lực chống lại Tạo thành – như Đức Phanxicô nhắc – chính là sự thiếu tình yêu: không chỉ với thiên nhiên mà cả với tha nhân.

Để trân trọng Tạo thành, trước hết phải biết trân trọng nhau, nhất là những người bé mọn, bị gạt ra bên lề. Phải học cách “thấy” những người dễ bị lãng quên. Đức Phanxicô viết: “Một cảm thức hiệp thông sâu xa với thiên nhiên không thể có thật nếu lòng ta thiếu dịu dàng, cảm thương và quan tâm đến con người.”

Laudato si’ nhắc nhở ta: chỉ khi nhìn vào gương Thánh Phanxicô, ta mới tìm lại chỗ đứng thật của mình trong Tạo thành và trong gia đình nhân loại. Phải học – và sống – điều Thánh Phanxicô đã thể hiện, điều Bonaventura đã giảng: chính con tim, chứ không phải đôi mắt, mới là phương thế thật sự để “nhìn thấy” thế giới, và nhận ra trong đó – cũng như trong mỗi con người – bản thánh ca Thiên Chúa đã viết sẵn cho chúng ta hát lên lời ngợi khen Ngài.

Chỉ có tình yêu, và tình yêu mà thôi, mới giúp chúng ta – cùng với “Anh Mặt Trời” và “Chị Mặt Trăng” – nhìn, ca ngợi và tôn vinh “Đấng Tối Cao, Quyền Năng, Nhân Lành.”

Đối với tôi, một người khiếm thị, Bài ca Vạn Vật và câu chuyện đằng sau nó mang ý nghĩa sâu sắc. Tôi đến Assisi để đọc chữ viết tay của Bonaventura, và đó là một niềm vui. Nhưng chính cơ hội được tận tay chạm vào, đọc to và “thấy” bản chép cổ xưa nhất còn tồn tại của Bài ca Vạn Vật mới là kỷ niệm theo tôi mãi mãi.

William Crozier
(Chủ tịch ghế Duns Scotus về Nghiên cứu Phanxicô tại Trung tâm Nghiên cứu Công giáo, Đại học Durham)

Dịch theo: How St Francis of Assisi teaches us to shut our eyes – and see – The Tablet